लिवर कैंसर (Liver Cancer) तब होता है जब जिगर (यानी के लिवर) में सामान्य कोशिकाएं, असामान्य कोशिकाओं में बदल जाती हैं, और नियंत्रण से बाहर हो वृद्धि होने लगती हैं। पेट के ऊपरी दाहिने हिस्से में स्थित, यकृत (यानी के  लिवर – Liver) एक बड़ा अंग होता है।

ज्यादातर लोग जिन्हें लीवर कैंसर होता है, उन्हें लंबे समय से यकृत की कोई बीमारी होती हाई है — जिसे  क्रोनिक लिवर डिसीज़ (chronic liver disease) भी कहा जाता है। लंबे समय तक लिवर की बीमारी होने से व्यक्ति के लीवर कैंसर होने की संभावना बढ़ जाती है। दीर्घकालिक जिगर की बीमारी का सबसे आम, और सबसे गंभीर रूप “सिरोसिस” (cirrhosis) नामक एक स्थिति है, जो जिगर पे ज़ख़्म के नासूर जैसे निशान (जिसे स्कार – Scar – कहते हैं) बनाता है।

लिवर कैंसर का इलाज अलग-अलग तरीकों से किया जा सकता है। उपचार आपके कैंसर किस चरण पर है उसपे निर्भर करता है। यह इस बात पर भी निर्भर करता है कि आपका लिवर कितना स्वस्थ है (दूसरे शब्दों में, कैंसर होने से पहले आपका लिवर रोग कितना गंभीर था)। विभिन्न उपचारों में शामिल हैं:

• सर्जरी (Surgery) – लीवर कैंसर का इलाज कभी-कभी सर्जरी से किया जा सकता है जिसमें कैंसर वाले लीवर के हिस्से को निकालके हटाया जाता है।
• लिवर ट्रांसप्लांट (Liver transplant) – लीवर ट्रांसप्लांट एक प्रकार की सर्जरी है, जिसमें डॉक्टर रोगग्रस्त लीवर को दूसरे व्यक्ति के स्वस्थ लिवर से प्रत्यरोपण करके बदल देते हैं।
• एब्लेशन थेरेपी (Ablation therapy) – एब्लेशन थेरेपी एक ऐसी प्रक्रिया है जो यकृत में कैंसर कोशिकाओं को मार सकती है। इसमें सर्जरी नहीं करनी पड़ती है। डॉक्टर अलग-अलग तरीकों से एब्लेशन थेरेपी कर सकते हैं। वे गर्मी, लेजर, विकिरण चिकित्सा या सीधे कैंसर में विशेष एलकोहोल (alcohol) यानी के मद्यार्क का इंजेक्शन लगाकर कैंसर कोशिकाओं को मार सकते हैं।

• कैंसर के रक्त की आपूर्ति को रोकना – डॉक्टर “एम्बोलिज़ेशन” (embolization) नामक एक प्रक्रिया कर सकते हैं, जिस में कैंसर को रक्त पहचाने वाली रक्त वाहिका को बंद कर दिया जाता है। इससे कैंसर को रक्त ना मिलने से “भूखे रहने” से उसको बढ़ने से रोकता है। कभी-कभी, एम्बोलिज्म प्रक्रिया को कीमोथेरेपी (chemotherapy) (“कीमोएम्बोलिज़ेशन” – chemoembolization) या विकिरण (“रेडियोएम्बोलाइज़ेशन” – radioembolization) के साथ में मिलकर किया जाता है।
• कीमोथेरेपी (chemotherapy) – कीमोथेरेपी उन दवाओं के लिए चिकित्सा शब्द है जो कैंसर कोशिकाओं को मारते हैं या उन्हें बढ़ने से रोकते हैं।
• इम्यूनोथेरेपी (Immunotherapy) – यह उन दवाओं का नाम है जो कैंसर के विकास को रोकने के लिए शरीर के संक्रमण से लड़ने वाली प्रणाली (“प्रतिरक्षा प्रणाली”) के साथ काम करते हैं।

उपचार के बाद, आपको “कैंसर वापस आता है या नहीं”, यह देखने के लिए नियमित रूप से जाँच करवानी पड़ेगी। आमतौर पर नियमित अनुवर्ती परीक्षणों में टेस्ट (Tests), रक्त परीक्षण (रक्त टेस्ट यानी के ब्लड टेस्ट – Blood Test), और इमेजिंग परीक्षण किए जाते हैं।

आपको ऊपर सूचीबद्ध लक्षणों में से कोई मेह्सूस होता है उसके लिए भी ध्यान देना चाहिए। उन लक्षणों के होने का मतलब हो सकता है कि, — कैंसर वापस आ गया है। यदि आपको कोई लक्षण मेह्सूस होते है तो अपने डॉक्टर को तुरंत बताएं।

यदि आपने यकृत प्रत्यारोपण करवाया था, तो आपको अपने जीवन के बाकी चरण के लिए “विरोधी अस्वीकृति दवाओं” (anti-rejection medicines) नामक दवाएं लेने की आवश्यकता होगी। ये दवाएं आपके शरीर को आपके नए जिगर के विरुद्ध में बुरी तरह से प्रतिक्रिया करने से रोकने में मदद करती हैं।

यदि कैंसर वापस आता है या फैलता है, तो आपके डॉक्टर आपके साथ संभावित उपचार विकल्पों के बारे में बात करेंगे। इनमें से ऊपर सूचीबद्ध उपचार शामिल हो सकते हैं।

नियमित जाँच और परीक्षणों के बारे में अपने डॉक्टर के सभी निर्देशों का पालन करना अत्यंत ही महत्वपूर्ण है। उपचार के दौरान किसी भी दुष्प्रभाव या समस्याओं के बारे में अपने डॉक्टर से बात करना भी महत्वपूर्ण है। जिन लोगों को लिवर कैंसर होता है, खासकर अगर उन्हें लंबे समय तक लिवर की बीमारी रह चुकी है, तो उन्हें अल्कोहल और ऐसी दवाओं को टालना चाहिए जो लिवर के लिए अत्यंत ही हानिकारक हो सकती हैं।

लिवर कैंसर का इलाज करवाने में कई विकल्पों का चयन करना होता है, जैसे कि कौनसे उपचार आपको करवाने हैं।

अपने डॉक्टरों को हमेशा बताएं कि, आप उपचार के बारे में कैसा महसूस कर रहे हैं। किसी भी समय आपको उपचार का सुझाव करते हैं, तो अवश्य पूछें:

• इस उपचार के मेरा क्या लाभ हैं? क्या यह मुझे लंबे समय तक जीने में मदद करने की संभावना है? क्या यह लक्षणों को कम करेगा या रोकेगा?
• इस उपचार के क्या कोई डाउनसाइड हैं?
• क्या इस उपचार के अलावा कोई अन्य विकल्प हैं?
• अगर मैंने इसका इलाज नहीं करवाया तो भविष्य में क्या होगा?

• યકૃતના સામાન્ય કોષો જ્યારે અસામાન્ય કોષોમાં બદલાઇ જાય છે, અને નિયંત્રણમાંથી બહાર બનવાનું ચાલુ થાય છે, ત્યારે એને યકૃતનું કેન્સર થયું હોય એમ કહેવાય છે. યકૃત એ પેટ ની ઉપરની જમણી બાજુએ એક મોટું અંગ હોય છે.

  લીવર કેન્સર થનારા મોટાભાગના લોકોમાં લાંબા ગાળાની યકૃત નો કોઈ રોગ હોય છે (જેને ક્રોનિક યકૃત રોગ પણ કહેવામાં આવે છે). લાંબા ગાળાના લીવર રોગને લીધે, વ્યક્તિને લીવર કેન્સર થવાની સંભાવના વધી જાય છે. યકૃત રોગના લાંબા ગાળાના સૌથી સામાન્ય અને સૌથી ગંભીર સ્વરૂપ “સિરહોસિસ” (Cirrhosis) નામની એક સ્થિતિ છે, જે યકૃતને સ્કાર (Scar) કરે છે.

સામાન્ય રીતે લીવર કેન્સર ના પોતાના કોઈ લક્ષણો હોતા નથી. કેટલાક દર્દીઓ ઉપલા પેટમાં એક ગઠ્ઠો અથવા હળવી પીડા અનુભવી શકે છે, અથવા એમનું વજન ઓછું થતું હોય છે, અથવા જ્યારે તેઓ ખાવાનો પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે વહેલી તકે સંપૂર્ણ લાગતું હોય છે.

અન્યમાં, એવા લક્ષણો હોઈ શકે છે જે કેન્સર થતા પહેલા લીવર રોગને લીધે થતાં હોય છે. તે લક્ષણો વધુ ખરાબ થઈ શકે છે, અથવા કેન્સરને કારણે પાછા આવી શકે છે. તેમાં નિમ્નલિખિત છે:

• પેટ અથવા પગનો સોજો
• ત્વચા અથવા આંખોનો સફેદ ભાગ પીળો થતો હોય છે

જો તમને આ લક્ષણો છે, તો તમારા ડૉક્ટર ને કહો.

હા. જો તમારા ડૉક્ટરને શંકા છે કે તમને લીવર કેન્સર છે, તો તે નીચેનામાંથી 1 અથવા વધુ પરીક્ષણો કરાવવા કહેશે:

• રક્ત પરીક્ષણો
• એમઆરઆઈ સ્કેન (MRI Scan), સીટી સ્કેન (CT Scan), અલ્ટ્રાસાઉન્ડ (Ultrasound) અથવા અન્ય ઇમેજિંગ પરીક્ષણ – ઇમેજિંગ પરીક્ષણો શરીરની અંદરના ચિત્રો બતાવે છે, અને તે કોઈ અસામાન્ય વૃદ્ધિ પણ દર્શાવે છે.
• બાયોપ્સી (Biopsy) – આ પરીક્ષણ માટે, એક ડૉક્ટર યકૃતમાંથી પેશીના નાના નમૂનાને લેશે. બીજા એક ડૉક્ટર માઇક્રોસ્કોપ હેઠળ આ નમૂનાને જોશે કે શું એમાં કેન્સર છે.

કેન્સર સ્ટેજીંગ એ એક એવી રીત છે જેમાં ડોકટરો શોધી કાઢે છે કે — “શું કેન્સર જ્યાંથી શરૂ થયું છે ત્યાંની પેશીના સ્તરની આસપાસ ફેલાઈ ગયું છે?”, અને જો આમ છે “તો તે કેટલે દૂર સુધી ફેલાઈ ગયું છે?”.

યકૃત કેન્સરની સારવાર વિવિધ રીતે કરી શકાય છે. સારવાર તમારા કેન્સરના સ્ટેજ પર આધારીત છે. તે તમારું યકૃત કેટલું સ્વસ્થ છે તેના પર પણ નિર્ભર છે (બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, કેન્સર થયા પહેલા તમારું યકૃત રોગ કેટલો ગંભીર હતો). વિવિધ સારવારમાં શામેલ છે:

• સર્જરી – લીવર કેન્સરની સારવાર કેટલીક વાર કેન્સરવાળા લીવરના ભાગને કાઢવા માટે સર્જરી કરવામાં આવે છે.
• લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ (Liver Transplant) – લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ, એ એક પ્રકારની શસ્ત્રક્રિયા છે જેમાં ડૉક્ટર બીજા વ્યક્તિથી મેળવેલું તંદુરસ્ત યકૃતને બીમારીગ્રસ્ત યકૃત ની જગ્યાએ પ્રત્યારોપણ કરે છે.
• એબ્લેશન થેરેપી (Ablation Therapy) – એબ્લેશન થેરેપી એ એક પ્રક્રિયા છે જેના થી યકૃતમાં કેન્સરના કોષોને મારી શકે છે. તેમાં શસ્ત્રક્રિયા કરવાની હોતી નથી. ડોકટરો જુદી-જુદી રીતે એબિલેશન થેરેપી કરી શકે છે. તેઓ ગરમી, લેસર, રેડિયેશન થેરેપીનો ઉપયોગ કરીને અથવા કેન્સરગ્રસ્ત કોષોમાં એક વિશેષ આલ્કોહોલના ઇન્જેક્શન આપી ને એ કેન્સરના કોષોને મારી શકે છે.
• કેન્સરના રક્ત પુરવઠાને અવરોધિત કરવું – કેન્સરમાં લોહી મોકલે છે તે રક્ત વાહિનીને અવરોધિત કરવા માટે, ડોકટર “એમ્બોલાઇઝેશન” (Immobilisation) નામની પ્રક્રિયા કરી શકે છે. આ કેન્સરને તેના લોહીના સપ્લાયના “ભૂખમરો” દ્વારા વધતા અટકાવે છે. કેટલીકવાર, એમ્બ્લોલાઇઝેશન પ્રક્રિયા કીમોથેરાપી (“કીમોમ્બોલીઝેશન / chemoembolization”) અથવા રેડિયેશન (“રેડિયો એમ્બિલોઇઝેશન” / “radioembolization”) ની સાથે જ કરવામાં આવે છે.
• કીમોથેરપી (Chemotherapy) – કેન્સરના કોષોને નષ્ટ કરનાર અથવા વધતી અટકાવવા માટેની દવાઓ ની પ્રક્રિયા ને કેમોથેરાપી કહેવાય છે.
• ઇમ્યુનોથેરાપી (Immunotherapy) – કેન્સરની વૃદ્ધિને રોકવા માટે શરીરની ચેપ ને લડવાની સિસ્ટમ (“રોગપ્રતિકારક શક્તિ”) સાથે કામ કરતી દવાઓ માટે ની પ્રક્રિયા ને ડોકટરો — ઇમ્યુનોથેરાપી (Immunotherapy) કહે છે.

સારવાર પછી, કેન્સર પાછો આવે છે કે નહીં, તે જોવા માટે તમારી ઘણી વાર તપાસ કરવામાં આવશે. નિયમિત ફોલોઅપ પરીક્ષણોમાં સામાન્ય રીતે ટેસ્ટ્સ, રક્ત પરીક્ષણો અને ઇમેજિંગ પરીક્ષણો કરાવવાનું હોય છે.

તમારે ઉપર સૂચિબદ્ધ લક્ષણો માટે પણ ધ્યાન રાખી ને જોવું જોઈએ. આ લક્ષણો હોવાનો અર્થ એટલે કે કેન્સર પાછો આવી ગયો છે. જો તમને કોઈ લક્ષણો દેખાતા અથવા અનુભવ હોય તો તમારા ડોકટરને કહો.

જો તમે યકૃતનું ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરાવ્યું હોય, તો તમારે આખી જિંદગી માટે “એન્ટી રિજેક્શન દવાઓ” નામની દવાઓ લેવાની જરૂર રહેશે. આ દવાઓ તમારા શરીરને તમારા નવા યકૃત પર ખરાબ પ્રતિક્રિયા કરતા અટકાવવામાં મદદ કરે છે.

જો કેન્સર પાછો આવે અથવા વધુ ફેલાય, તો તમારા ડૉક્ટર તમારી સાથે સારવારની સંભવિત વિકલ્પો વિશે વાત કરશે. આમાં ઉપરોક્ત સૂચિનો સમાવેશ થઈ શકે છે.

મુલાકાત અને પરીક્ષણો વિશે તમારા ડૉક્ટરની બધી સૂચનાઓનું પાલન કરવું અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે. સારવાર દરમિયાન તમને થતી કોઈપણ આડઅસર અથવા સમસ્યાઓ વિશે તમારા ડૉક્ટર સાથે વાત કરવી પણ મહત્વપૂર્ણ છે. જે લોકોને યકૃતનું કેન્સર હોય છે, ખાસ કરીને જો તેઓને લાંબા ગાળાના યકૃતનો રોગ હોય, તો તેમણે દારૂ અને કોઈ પણ દવાઓ કે જે યકૃત માટે નુકસાનકારક હોઈ શકે છે તે ટાળવી કે બંધ કરી દેવી જોઈએ.

યકૃતના કેન્સરની સારવાર કરાવવા માટે ઘણા વિલ્કપો છે, જેમ કે “કઈ સારવાર કરાવવી?”.

તમારા ડૉક્ટરને હંમેશા જણાવો કે તમને કોઈ પણ સારવાર વિશે કેવું મંતવ્ય છે. કોઈપણ સમયે જ્યારે તમને સારવાર આપવામાં આવે છે, ત્યારે પૂછો:

• આ સારવારના ફાયદા શું છે? શું તે મને લાંબા સમય સુધી જીવવામાં મદદ કરે છે? તે લક્ષણો ઘટાડશે અથવા અટકાવશે?
• આ ટ્રીટમેન્ટમાં ડાઉનસાઇડ (આડઅસર અથવા નુકસાન) શું છે?
• શું આ સારવાર ઉપરાંત અન્ય વિકલ્પો પણ છે?
• જો હૂં આ સારવાર ન કરવું તો શું થઇ શકે છે?